نرخ تورم چیست؟ نحوه محاسبه نرخ تورم و تاریخچه آن در ایران

بر اساس تازه‌ترین داده‌های بانک مرکزی، نرخ تورم سالانه در دی ماه ۱۴۰۳ به 32 درصد رسید. اما نرخ تورم دقیقا چیست؟ درحالی‌که بسیاری از ما این مفهوم را با افزایش قیمت‌ها در زندگی‌مان حس می‌کنیم اما این شاخص فرمول محاسباتی دقیقی دارد و خود به انواع دیگری تقسیم می‌شود. آشنایی با نرخ تورم و نحوه محاسبه آن به ویژه در کشوری مانند ایران که به‌طور تاریخی، با مشکلات اقتصادی دست‌وپنجه نرم می‌کرده برای عموم مردم، فعالان اقتصادی و سرمایه‌گذاران بازارهای مالی ضروری است. در ادامه ضمن تعریف مفهوم نرخ تورم و نحوه محاسبه آن در ایران، انواع آن را نیز بررسی کرده و مروری بر تاریخچه https://tradingeconomics.com/germany/inflation-cpiدر ایران خواهیم داشت.

نرخ تورم چیست؟

نرخ تورم (Inflation Rate) به تغییرات قیمت کالاها و خدمات در طول یک بازه زمانی مشخص، مانند ماهانه و سالانه در یک کشور گفته می‌شود. برای محاسبه این نرخ، شاخص‌های قیمت متفاوتی تعریف شده‌اند. معمول‌ترین آنها، شاخص قیمت مصرف‌کننده (Consumer Price Index) یا به‌اختصار CPI است. نرخ تورم در حقیقت تغییرات شاخص CPI را بیان می‌کند.

CPI‌ تغییرات قیمت سبدی مشخص از کالاها و خدمات پرمصرف مردم را اندازه می‌گیرد. سبد تعیین‌شده برای انداز‌ه‌گیری نرخ تورم در هر کشور بسته به فرهنگ مصرفی و نیازهای روزمره مردم متفاوت بوده و در طول زمان نیز می‌تواند تغییر کند. در ایران، این سبد آخرین بار در سال ۱۳۹۰ مورد بازبینی قرار گرفت و در حال حاضر، شامل ۳۸۶ کالا و خدمت در ۱۲ گروه متفاوت است. هر گروه نیز با ضریب مشخص خود وارد فرمول محاسبه CPI می‌شوند. این سبد را در جدول زیر خلاصه کرده‌ایم:

ردیف	گروه کالا یا خدمات	ضریب
۱	خوراکی‌ها و آشامیدنی‌ها	۲۸٫۸۲
۲	دخانیات	۰٫۶۲
۳	پوشاک و کفش	۴٫۵۲
۴	حمل‌ونقل	۸٫۹۳
۵	مسکن، آب، برق، گاز و سایر سوخت‌ها	۳۶٫۱۱
۶	ارتباطات	۲٫۴۱
۷	بهداشت و درمان	۶٫۶۸
۸	آموزش	۰٫۸۸
۹	تفریح و فرهنگ	۰٫۸۷
۱۰	مبلمان، لوازم خانگی و هزینه تعمیرات و نگهداری آنها	۴٫۴
۱۱	هتل و رستوران	۱٫۳۵
۱۲	کالاها و خدمات متفرقه	۴٫۴۲

نرخ تورم، یکی از مهم‌ترین شاخص‌های سنجش وضعیت اقتصادی یک کشور است. در مقایسه با دیگر شاخص‌ها مانند رشد ناخالص و نرخ بیکاری، عموم مردم و شرکت‌ها از آن برای برنامه‌ریزی‌های مالی و اقتصادی خود استفاده می‌کنند.

نگاهی به دلایل رشد تورم

به‌طورکلی دلیل افزایش نرخ تورم را باید در رابطه ارزش تولیدات کالاها و خدمات در یک جامعه و میزان نقدینگی جاری در آن جستجو کرد. اگر پول در گردش در جامعه نسبت به کالاها و خدمات عرضه‌شده در آن بیشتر باشد شاهد افزایش تورم هستیم. در چنین شرایطی در حقیقت تقاضا برای کالاها و خدمات در مقایسه با عرضه آنها بیشتر می‌شود. برعکس، زمانی که ارزش کالاها و خدمات در مقایسه با نقدینگی جامعه بیشتر باشد کاهش تورم امری طبیعی خواهد بود.

معیار اصلی سنجش ارزش کالاها و خدمات در یک کشور، نرخ تولیدات ناخالص ملی یا GDP‌ آن است. شاخصی که به‌عنوان قدرت اقتصادی یک کشور در مقایسه با دیگر کشورها نیز شناخته می‌شود. برای سنجش پول در گردش جامعه نیز دارایی‌های بانک مرکزی مورد محاسبه قرار می‌گیرند.

به‌طورکلی، سیاست‌هایی که با افزایش عرضه پول در جامعه همراه باشند، به‌عنوان محرکی برای افزایش تورم شناخته می‌شوند. چنین تصمیماتی از سوی دولت‌ها به دلایل مختلف مانند تحریم‌های بین‌المللی، جنگ، کاهش ارزش پول ملی، بدهی‌ها، کاهش درآمدهای دولت از تولیدات ناخالص ملی و غیره گرفته می‌شوند. از طرف دیگر، زمانی که تولیدکنندگان یا ارائه‌دهندگان خدمات نتوانند تقاضای جامعه را برآورده کند، شاهد افزایش قیمت‌ها خواهیم بود.

افزایش یا کاهش تورم می‌تواند دلایل فرعی دیگری نیز می‌تواند داشته باشد. مهم‌ترین آنها اخبار سیاسی و اقتصادی، افزایش یا کاهش ارزش ارز ملی کشور، وضعیت صنایع مختلف و رویدادهای ژئوپلتیک هستند.

فرمول نرخ تورم چیست؟

فرمول شاخص سالانه CPI‌ به‌صورت زیر است:

بر این اساس، نرخ تورم نیز به‌صورت زیر محاسبه می‌شود:

بسته به زمان پایه لحاظ‌شده در فرمول CPI، شاخص نرخ تورم در کشور ما به سه شکل زیر بیان می‌شود:

·   نرخ تورم سالانه: که نشان‌دهنده درصد تغییرات CPI را در بازه یک‌ساله منتهی به زمان محاسبه در مقایسه با مدت مشابه قبلی است.

·   نرخ تورم ماهانه: که نشان‌دهنده درصد تغییرات CPI در پایان هر ماه در مقایسه با ماه قبلی است.

·   نرخ تورم نقطه‌به‌نقطه: که درصد تغییرات قیمت را در مقایسه با ماه مشابه سال قبل نشان می‌دهد.

در کشور ما اداره آمار اقتصادی بانک مرکزی، مسئول جمع‌آوری اطلاعات لازم درباره قیمت‌ها به‌منظور محاسبه نرخ تورم است. کارشناسان این سازمان از ابتدای هر ماه تا پایان آن، با استعلام از حدود ۴۰ هزار منبع، برای مجموع ۳۸۶ قلم کالا و خدمات، بیش از ۱۲۱ هزار قیمت را به دست می‌آورند.

لازم به ذکر است که در ایران، نرخ تورم به دو نوع شهری و روستایی نیز تقسیم می‌شود. اما به‌طورکلی منظور از نرخ تورم، نوع شهری و سالانه آن است. در محاسبه نرخ تورم روستایی، ضریب هر گروه کالا یا خدمات با نرخ تورم شهری متفاوت است. همچنین این شاخص برای دهک‌های ۱۰گانه نیز که برحسب سطح درآمد خانوار طبقه‌بندی شده‌اند، به‌صورت جداگانه اعلام می‌شود.

سیاست های دولت ها در قبال تورم

یکی از معانی مهم افزایش تورم، کاهش ارزش پول ملی یک کشور است. در این مواقع، دولت‌ها با تشویق تولیدکنندگان به تولید بیشتر و یا اعمال سیاست‌های پولی انقباضی مانند افزایش نرخ بهره بانکی یا توزیع بیشتر اوراق قرضه دولتی تلاش می‌کنند رشد نرخ تورم را با جمع‌آوری پول از سطح جامعه کاهش دهند. عکس این موضوع نیز صادق است. یعنی زمانی که با تورم منفی یا کاهش شدید نرخ تورم مواجه هستیم، دولت با کاهش نرخ بهره یا اعمال دیگر سیاست‌های پولی باز، تلاش می‌کند پول در دست مردم را به سمت بازارهای کالا و خدمات ببرد. به‌این‌ترتیب، عرضه و تقاضا برای کالاها و خدمات، مجددا تنظیم شده و تولید برای تولیدکننده به‌صرفه می‌شود.

تورم ایده آل چقدر است؟

تورم مثبت به معنی افزایش نرخ تورم بوده و به این معنی است که متوسط قیمت سبد کالاها و خدمات در طول بازه زمانی معین، افزایش یافته است. در این صورت، قدرت خرید مردم پایین آمده و با رشد مهارنشده تورم می‌توان انتظار رکود تورمی را داشت. تورم منفی نیز امکان‌پذیر بوده و کاهش عمومی قیمت‌ها را نشان می‌دهد. برخلاف تصور عموم، تورم منفی یا بسیار پایین نیز می‌تواند برای اقتصاد یک کشور مضر باشد. چراکه در این صورت، تولیدکنندگان با کاهش سود مواجه شده و انگیزه چندانی برای تولید ندارند. بر این اساس، گفته می‌شود که نرخ تورم ایده‌آل بین سه تا پنج درصد است.

نرخ فعلی تورم در کشور چقدر است؟

بر اساس آخرین آمار منتشرشده از سوی بانک مرکزی، نرخ تورم سالانه در دی ماه ۱۴۰۳، برابر با 32 درصد است. این عدد، برای پایین‌ترین دهک با کمترین درآمد، 29.7 درصد و برای دهک آخر با بیشترین درآمد، 32.4 درصد است. نرخ تورم، نسبت به ماه قبل از آن، کاهش 0.2 درصدی را نشان می‌دهد. همچنین تورم ماهانه نیز رشد 2.9 درصدی داشته و تورم نقطه‌به‌نقطه نیز عدد 31.8 درصد را نشان می‌دهد.

رابطه نرخ تورم و دیگر شاخص‌های اقتصادی

نرخ تورم یا شاخص قیمت مصرف‌کننده، ارتباط تنگاتنگی با دیگر شاخص‌های مهم اقتصادی دارد. به‌عنوان مثال باید به نرخ بیکاری اشاره کنیم. به‌طور معمول، تورم بالا با نرخ بیکاری رابطه عکس دارد. به همین دلیل است که دولت‌ها در اجرای سیاست‌های انقباضی خود به‌منظور کاهش تورم باید همواره مراقب افزایش نرخ بیکاری نیز باشند. همچنین، دیگر شاخص‌های قیمت را نیز باید در کنار نرخ تورم به‌منظور سنجش سلامت اقتصادی یک کشور بررسی کرد. شاخص هزینه‌های تولیدکننده یا PPI یکی از مهم‌ترین آنهاست. افزایش PPI معمولا به‌عنوان پیش‌درآمدی برای تورم افزایشی درنظر گرفته می‌شود.

سخن آخر؛

در این مقاله تلاش کردیم مروری کلی بر مفهوم نرخ تورم و جوانب مختلف آن به معنای کلی و نیز در کشورمان داشته باشیم. به‌طور‌کلی، این شاخص معیاری اساسی برای سنجش قدرت خرید مردم، وضعیت عرضه و تقاضای کالا و خدمات، قدرت پول ملی و موفقیت‌های سیاست‌های مالی یک دولت است. همانطورکه گفتیم، ایده‌آل‌ترین حالت برای این شاخص، نوسان کنترل‌شده آن است. در این صورت، می‌توان انتظار داشت که در کنار حفظ قدرت خرید مردم و ارزش پول ملی، تولیدات و فعالیت‌های اقتصادی نیز سودآور و توجیه‌پذیر باشند.