عدالت گفتاری شاخصه قرآنی برای امت پیروز

باشگاه خبرنگاران جوان؛-به نقل از آستان مقدس حضرت معصومه سلام‌الله‌علیها| عدالت، جوهره‌ی اصلی شریعت و غایت بعثت انبیاء الهی، همواره در صدر آموزه‌های دینی جای داشته است. فراز نورانی «وَإِذَا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا وَلَوْ کَانَ ذَا قُرْبَىٰ»؛ «و هنگامى که سخن مى‏گویید، عدالت پیشه کنید هر چند به زیان نزدیکان باشد» از آیه ۱۵۲ سوره انعام، تجلی‌گاه این حقیقت ناب و نورانی است که عدالت، نه یک فضیلت ثانویه، بلکه اصلی بنیادین و فراگیر در تمامی ابعاد و شئون زندگی فردی و اجتماعی است. این آیه شریفه، با تأکید بر رعایت عدالت در گفتار، حتی در مورد نزدیکان، نشان می‌دهد که اسلام، عدالت را فراتر از مناسبات حقوقی و قضایی، به عرصه‌ی روابط انسانی و عواطف نیز تسری می‌دهد. در این آیه، قرآن کریم، ضمن دعوت به گفتار عادلانه، قید «وَلَوْ کَانَ ذَا قُرْبَىٰ» را ذکر می‌کند تا نشان دهد که خویشاوندی و روابط عاطفی، نباید مانعی برای ادای حق و بیان حقیقت باشد. این تأکید، از یک سو، اهمیت عدالت را در حفظ حقوق افراد و جلوگیری از تبعیض و بی‌عدالتی نشان می‌دهد و از سوی دیگر، بیانگر نقش عدالت در استحکام پیوند‌های خانوادگی و اجتماعی است. زیرا رعایت عدالت، موجب افزایش اعتماد، صمیمیت و احترام متقابل در روابط می‌شود و از بروز اختلافات و نزاع‌ها جلوگیری می‌کند.

این نوشتار همسو با «نهضت ملی زندگی با آیه ها» که در ماه مبارک رمضان پرچم «امت پیروز» را برافراشته است، در پی بررسی ابعاد گوناگون «عدالت گفتاری»، بر اساس فراز منتخب از آیه آیه ۱۵۲ سوره انعام است؛ و همچنین اشاره‌ای به آثار مثبت عدالت در گفتار بر فرد و جامعه اسلامی است. امید است این بررسی، گامی در جهت تعمیق فهم ما از این آموزه قرآنی و تحقق عملی آن در زندگی فردی و اجتماعی باشد، تا بتوانیم با رعایت عدالت در گفتار و رفتار، به جامعه‌ای عادلانه و اسلامی دست یابیم.

رهیافت فردی، خانودگی و اجتماعی از فراز آیه

با نگاهی عمیق به فراز الهام بخش قرآنی؛ «وَإِذَا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا وَلَوْ کَانَ ذَا قُرْبَىٰ»، شاید بتوان عدالت در گفتار را این گونه تعریف کرد: «عدالت گفتاری» به معنای رعایت انصاف و صداقت در گفتار است که ضرورت حفظ حقیقت و حقوق دیگران را در ارتباطات فردی و اجتماعی مد نظر قرار می‌دهد. این مفهوم به‌عنوان یک فضیلت اخلاقی، به ایجاد اعتماد و حفظ همبستگی اجتماعی کمک می‌کند. بر این اساس رهیافت‌های یک مسلمان در سطوح مختلف زندگی انسان مومن، به شرح زیر قابل طرح و بررسی است:

عدالت ورزی در زیست فردی

صداقت و امانتداری در گفتار، مراقبت در قضاوت، خود انتقادی و پذیرش مسئولیت از پیام‌های و درس‌هایی است که به صورت فردی می‌توان از این فراز آیه شریفه دریافت نمود. مسلمان باید در گفتار خود صادق و امانتدار باشد، حتی اگر به ضرر او باشد. این به معنای پرهیز از دروغ، غیبت، تهمت و هرگونه سخن نادرست است. یک مسلمان باید به آنچه می‌گوید پایبند باشد و از سخنانی که ممکن است باعث آسیب رساندن به دیگران شود پرهیز کند. مسلمان باید در قضاوت‌های شخصی خود عادل باشد و تحت تأثیر احساسات، تعصبات یا روابط شخصی قرار نگیرد. او در مقام هر گونه قضاوت و شهادت، باید شواهد و مدارک را به دقت بررسی کند و قبل از قضاوت یا شهادت دهی، به همه جوانب موضوع توجه نماید. این آیه به مسلمان یادآوری می‌کند که باید در قبال اعمال و گفته‌های خود مسئولیت‌پذیر باشد و اگر اشتباهی مرتکب شد، آن را بپذیرد و تلاش برای جبران کند.

عدالت در زیست خانوادگی

عدالت در رفتار و گفتار با اعضای خانواده، حل اختلافات خانوادگی با آموزه عدالت، آموزش عدالت ورزی به فرزندان، رهیافت‌هایی یک مسلمان برای خانوده خود از این آیه شریفه است؛ مسلمان باید در گفتار و رفتار با همسر، فرزندان و سایر اعضای خانواده خود عادل باشد و بین آنان تبعیضی قائل نشود. او باید حقوق و نیاز‌های همه اعضای خانواده را به طور عادلانه در نظر بگیرد و با همه آنها با محبت و احترام رفتار کند. در صورت بروز اختلافات خانوادگی، مسلمان باید با عدالت و انصاف تلاش برای حل اختلاف کند. او نباید تحت تأثیر احساسات شخصی یا تعصبات جانبدارانه قرار گیرد و باید منصفانه به موضوع بپردازد. مسلمان باید از سنین کودکی به فرزندان خود عدالت را آموزش دهد و به آنان یاد بدهد که در رفتار و گفتار خود، عادل و منصف باشند.

عدالت در سبک زندگی اجتماعی

مسلمان باید در تمام روابط اجتماعی خود، عادلانه و منصفانه رفتار کند. باید حقوق دیگران را رعایت کند و از هرگونه تبعیض و بی‌عدالتی پرهیز نماید. مسلمان باید در مقابل بی‌عدالتی‌ها و ستم‌ها سکوت نکند و در حد توان خود، مدافع عدالت اجتماعی باشد و از طریق فعالیت‌های اجتماعی، سیاسی و فرهنگی، برای ایجاد جامعه‌ای دین‌مدار و عادلانه‌تر تلاش نماید. مسلمان باید از قوانین و مقررات جامعه خود، به شرط عدم تعارض با احکام دینی، پیروی کند و در ایجاد جامعه‌ای قانونمند و عادلانه مشارکت نماید.

رهیافتی از آیه برای حکمرانی و امت سازی

در حوزه سیاسی و حکمرانی، فراز آیه شریفه ۱۵۲ سوره انعام «وَإِذَا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا وَلَوْ کَانَ ذَا قُرْبَىٰ» می‌تواند به عنوان یک اصل بنیادین برای ایجاد نظام‌های عادلانه و پاسخگو مورد استفاده قرار گیرد.

قانون گذاری و سیاست گذاری عادلانه و پرهیز از هرگونه تبعیض در تصمیم سازی و تصمیم گیری پیام کلیدی آیه برای حکمرانان و سیاست‌گذاران است. آنها باید در تدوین و اجرای سیاست‌ها، عدالت را به عنوان محور اصلی قرار دهند. این به معنای توجه به نیاز‌ها و حقوق تمامی اقشار جامعه، به ویژه گروه‌های محروم و آسیب‌پذیر است. تصمیم‌گیری‌ها نباید تحت تأثیر روابط شخصی، منافع گروهی یا تعصبات قومی و مذهبی قرار گیرد. حتی اگر سیاست‌ها به ضرر نزدیکان یا حامیان حکومت و دولت باشد، باید عدالت رعایت شود. حکمرانان باید در گفتار و عمل خود شفاف باشند و اطلاعات درست در اختیار مردم قرار دهند. این شفافیت، اعتماد عمومی را افزایش می‌دهد و از فساد و سوءاستفاده از قدرت جلوگیری می‌کند. حکمرانان در قبال عملکرد خود باید پاسخگو باشند و از هرگونه بی‌عدالتی یا خطا در حکمرانی، صادقانه عذرخواهی و جبران کنند.

تساوی همه در برابر قانون از پیام‌های این فراز آیه است؛ هیچ فرد یا گروهی نباید از قانون مستثنی باشد. حتی نزدیکان حکمرانان و افراد قدرتمند نیز باید در صورت تخلف، به طور عادلانه مورد بازخواست و مجازات قرار گیرند. قوانین باید به گونه‌ای اجرا شوند که منافع عمومی را تأمین کنند و از هرگونه تبعیض یا سوءاستفاده جلوگیری شود. حکمرانان و مسئولان باید در رفتار و گفتار خود، اخلاق و عدالت را رعایت کنند و از هرگونه فریبکاری، دروغگویی یا سوءاستفاده از قدرت پرهیز نمایند.
در روابط بین‌المللی نیز باید عدالت و انصاف رعایت شود. این به معنای احترام به حقوق دیگر ملت‌ها، پرهیز از استعمار و استثمار و استکبار، و تلاش برای ایجاد صلح و همکاری بین‌المللی است.

حکمرانان باید در سطح جهانی، از مظلومان و ستمدیدگان دفاع کنند و در مقابل بی‌عدالتی‌های بین‌المللی سکوت نکنند. آیه شریفه ۱۵۲ سوره انعام، به عنوان یک اصل قرآنی، می‌تواند الهام‌بخش حکمرانان و سیاست‌گذاران در ایجاد نظام و دولتی عادلانه و پاسخگو باشد. رعایت عدالت در تمامی سطوح حکمرانی، نه تنها موجب افزایش اعتماد عمومی و ثبات سیاسی می‌شود، بلکه زمینه‌ساز پیشرفت و رشد پایدار جامعه نیز خواهد بود. این آیه به ما یادآوری می‌کند که عدالت، حتی اگر به ضرر حامیان و طرفداران باشد، باید در اولویت قرار گیرد، زیرا تنها در سایه عدالت است که جامعه‌ای سالم و پویا و پیشرفته شکل می‌گیرد.

فراز مذکور از آیه شریفه ۱۵۲ سوره انعام، در راستای امت‌سازی و احیای تمدن نوین اسلامی، نقشی موثر و اساسی ایفا می‌کند. این آیه، نه تنها یک اصل اخلاقی فردی، بلکه یک مبنای اساسی برای ساختاردهی به روابط درونی امت پیروز و تعامل آن با جهان بشریت است. آیه شریفه در نگاه کلان نیز یادآور می‌شود که حتی اگر طرف مقابل، از نزدیکان یا هم‌فکران ما باشد، نباید از عدالت عدول کنیم چراکه عدالت، رمز پیروزی امت اسلامی است. امتی که بر پایه عدالت بنا شده باشد، از استحکام و پایداری بیشتری برخوردار است. عدالت، موجب افزایش اعتماد عمومی، مشارکت فعال مردم در امور جامعه و رشد و شکوفایی استعداد‌ها می‌شود.

این عوامل، در مجموع، قدرت و توانایی امت را برای مقابله با چالش‌ها و تحقق اهدافش افزایش می‌دهند. عدالت، بهترین ابزار برای تبلیغ اسلام و گسترش ارزش‌های الهی است. امتی که در عمل به عدالت پایبند باشد، می‌تواند الگویی برای سایر جوامع باشد و آنها را به سوی صلح و پیشرفت رهنمون سازد.

عدالت، پیش‌شرط محوری احیای تمدن نوین اسلامی است. برای احیای تمدن نوین اسلامی، باید به تولید علم و فناوری توجه ویژه‌ای داشت. اما این تولید علم و فناوری، باید عادلانه باشد و در خدمت منافع همه بشریت قرار گیرد. نباید علم و فناوری، به ابزاری برای سلطه و استثمار تبدیل شود. تمدن نوین اسلامی، نیازمند حکمرانی عادلانه و پاسخگو است. حکمرانان باید در تمامی سطوح، عدالت را رعایت کنند و از هرگونه فساد و سوءاستفاده از قدرت پرهیز نمایند. حکمرانی عادلانه، موجب افزایش اعتماد عمومی، مشارکت فعال مردم در امور جامعه و پیشرفت و توسعه پایدار می‌شود. تمدن نوین اسلامی، باید در روابط بین‌الملل نیز عدالت را رعایت کند. این به معنای احترام به حقوق سایر ملت‌ها، پرهیز از استعمار و استثمار، و تلاش برای ایجاد صلح و همکاری بین‌المللی است. تمدن نوین اسلامی، باید مدافع حقوق مظلومان و ستمدیدگان در سراسر جهان باشد.

در پایان، باید تأکید کرد که تحقق امت پیروز و احیای تمدن نوین اسلامی، بدون عدالت، امکان‌پذیر نیست. آیه شریفه ۱۵۲ سوره انعام، چراغ راهی برای رسیدن به این هدف والا است. امتی که به عدالت پایبند باشد، همواره پیروز و سربلند خواهد بود. در این عصر فتنه‌های آخرالزمانی که عرصه فضای مجازی به میدانی برای انتشار شبهات، دروغ‌ها و فتنه‌ها تبدیل شده، جهاد تبیین اهمیتی دوچندان می‌یابد. عدالت در جهاد تبیین، به معنای روشنگری، بیان حقایق و زدودن ابهامات از اذهان عمومی است و در فضای مجازی، این مهم از طریق تولید محتوای روشنگرانه، پاسخگویی به شبهات و مقابله با جنگ نرم دشمنان محقق می‌شود. دشمنان اسلام و انقلاب اسلامی، با استفاده از ابزار‌های رسانه‌ای و فضای مجازی، به تحریف واقعیت‌ها، وارونه‌نمایی حقایق و ایجاد شبهات در اذهان جوانان می‌پردازند. جهاد تبیین با الهام از این آیه مبارک، سدی در برابر این تحریف‌ها ایجاد می‌کند و اجازه نمی‌دهد که افکار عمومی، دستخوش تبلیغات دروغین دشمنان شود.

در نتیجه، «عدالت گفتاری»، به عنوان یکی از شاخصه‌های قرآنی، نه تنها یک فضیلت اخلاقی فردی، بلکه پایه‌ای اساسی برای ساختاردهی به روابط درونی امت اسلامی و تعامل آن با جهان بشریت است. آیه ۱۵۲ سوره انعام چراغ راهنمایی برای رسیدن به اهداف والای تمدن اسلامی است. فراز برجسته آیه با تأکید بر رعایت عدالت در گفتار، حتی در مورد نزدیکان، نشان می‌دهد که اسلام، عدالت را فراتر از مناسبات حقوقی و قضایی، به عرصه‌ی روابط انسانی و عواطف نیز تسری می‌دهد. این آموزه قرآنی، در سطوح فردی، خانوادگی، اجتماعی و حکمرانی، نقش بسزایی در ایجاد جامعه‌ای عادلانه، امت متحد و تمدن اسلامی و پیشرفته ایفا می‌کند. رعایت عدالت در گفتار و رفتار، موجب افزایش اعتماد، صمیمیت و احترام متقابل در روابط می‌شود و از بروز اختلافات و نزاع‌ها جلوگیری می‌کند. در عصر حاضر، که عرصه فضای مجازی به میدانی برای انتشار شبهات، دروغ‌ها و فتنه‌ها تبدیل شده، جهاد تبیین عادلانه، نقشی حیاتی در مقابله با تحریف و فتنه‌ها ایفا می‌کند. امتی که به عدالت پایبند باشد، همواره پیروز و سربلند خواهد بود و می‌تواند الگویی برای سایر جوامع باشد. تحقق امت پیروز و احیای تمدن نوین اسلامی، بدون عدالت، امکان‌پذیر نیست.

محمدباقر مشکاتی